توقیفی بودن سوره های قرآن

منظور از «توقیفی» بودن سوره‌های قرآن این است که ترتیب سوره‌ها در مصحف را از سوی خدا و وحی شده به پیامبر اکرم (صلی الله و علیه و آله) بدانیم. در این مورد بین عالمان مسلمان اختلاف نظرهایی وجود دارد؛ عده ای آن را توقیفی می دانند و عده ای مخالف با این نظر هستند و عده ای برخی از سور را توقیفی می دانند.

دیدگاه‌ها در مورد توقیفی بودن ترتیب سور

درباره گردآورى و تنظیم سوره ها که آیا توقیفى است و با اشاره پیامبر اکرم (صلی الله و علیه و آله) صورت گرفته است و یا اجتهادى است و پس از رحلت آن حضرت ترتیب یاته اند، اختلاف نظر وجود دارد و درباره آن سه دیدگاه ارائه شده است:

• الف. توقیفى و مستند به پیامبر است.
• ب. اجتهادى و مستند به صحابه است.
• ج. در بخشى وحیانى و در بخشى دیگر اجتهادى است.

الف. توقیفى بودن ترتیب سور

بسیارى بر این عقیده اند که ترتیب کنونى سوره هاى قرآن به ارشاد پیامبر صلی الله علیه و آله مى باشد و این ترتیب در زمان رسول اکرم صلی الله علیه و آله وجود داشته است. از جمله این افراد در اهل سنت، ابن انبارى، ابوجعفر نحّاس، ابن حصار و ابن حجر مى باشند و از متاخرین و معاصرین می توان آلوسى، شیخ محمود شلتوت، زرقانى و صبحى صالح را نام برد.

بیشتر دانشمندان شیعه نیز چه در گذشته و چه در حال، بر جمع قرآن در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله تأکید کرده اند که از میان آنها اشخاص ذیل را مى توان نام برد:

سید مرتضی، شیخ صدوق، امین الاسلام طبرسى، ملا فتح الله کاشانى، سید ابن طاووس، شیخ حر عاملى، علامه شرف الدین، آیت الله خویى، سید مرتضى عسکرى، آیت الله حسن زاده آملى و سید جعفر مرتضی عاملی.

ب. اجتهادى بودن ترتیب سور

گروهى از دانشمندان گذشته و حال، معتقدند که پیامبر صلی الله علیه و آله در حالى وفات یافت که قرآن بر جریده هاى نخل، تخته سنگ ها، استخوان ها، تکه چرم ها و کاغذ و در سینه هاى مردم به صورت پراکنده بود و گرچه آیات در ضمن سوره ها مرتب بودند و سوره ها نیز نام داشتند، اما قرآن به صورت مصحف و کتاب مدوّن وجود نداشت و ترتیبى نظام دار میان سوره هاى آن نبود و این کار در دوران هاى بعد انجام گرفت. بدین صورت که نخست در دوران خلافت ابوبکر، آیات قرآن به وسیله زید بن ثابت در ضمن سوره ها به صورت صحیفه هایى نوشته شدند و سپس در زمان عثمان سوره ها نیز نظم و ترتیب یافتند. البته بنابر نظر شیعه، پیش از همه این اقدامات حضرت علی علیه السلام قرآنى گردآورده بودند که مورد پذیرش حکومت واقع نشد.

سیوطى و زرکشى برآنند که بیشتر دانشمندان علوم قرآنى ترتیب موجود سوره ها را به اجتهاد صحابه مى دانند، اما آلوسى نظر اکثریت علما را بر توقیفى بودن مى داند. به هر حال، توقیفى بودن ترتیب سوره ها در میان دانشمندان معاصر طرفداران بیشترى دارد.

ج. وحیانى بودن ترتیب برخى سور

گروهى از دانشمندان، رأى میانه اى را در ترتیب سوره ها اتخاذ کرده و ترتیب آنها را در بخشى توقیفى و در بخشى اجتهادى مى دانند. این گروه در تعیین این حجم اختلاف نظر دارند؛ بیهقى ترتیب تمامى سوره ها را توقیفى مى داند مگر در دو سوره انفال و برائت. دلیل وى در این استناد روایتى است که پرسش ابن عباس از عثمان را در این باره حکایت مى کند که چرا وى میان انفال که از مثانى و براءت که مئین است، جمع کرده؟

ابن عطیه نیز به این نظر گرایش دارد که ترتیب بسیارى از سوره ها در زمان حیات پیامبر صلی الله علیه و آله معلوم بوده مانند «سبع طوال»، «حوامیم» و «مفصلات» و ترتیب سوره هاى دیگر و تنظیم آنها بر عهده مسلمانان نهاده شده بود.

ابوجعفر زیبر نیز نظرى مانند ابن عطیه دارد اما حجم بیشترى از سوره ها را مرتب مى داند و مى گوید: موارد اختلاف اندک هستند.

جلال الدین سیوطى نیز از جمله کسانى است که رأى میانه را انتخاب کرده اند؛ وى در کتاب «تناسق الدرر فى تناسب السور» اصل تقدیم سوره هاى «طوال» بر «مئین»، «مئین» بر «مثانى» و «مثانى» بر «مفصلات» را به طور قطع، توقیفى مى داند که در آن مى توان ادعاى اجماع کرد و اختلاف را منحصر در ترتیب سوره هاى این اقسام چهارگانه مى داند.

او مى نویسد: کسى از من در این نظر پیشى نگرفته و دو امر مرا به این نظر واداشت:

• ۱. احادیثى که دلالت بر توقیفى بودن مى کنند و حدیث پرسش ابن عباس از عثمان.
• ۲. اتفاق تمامى مصاحف در این جهت که نخست سوره هاى طولانى سپس مثانى و پس از آن مفصل را ذکر کرده اند و اختلافشان فقط در ترتیب سوره هاى هر گروه است.

سیوطى پس از تحریر محل نزاع مى نویسد: نظرى که من اختیار مى کنم، همان نظرى است که بیهقى گفته است که ترتیب تمامى سوره ها توقیفى است مگر انفال و براءت.

دلائل توقیفی بودن ترتیب سور

علامه حسن زاده آملی در کتاب «فصل الخطاب فی عدم تحریف کتاب رب الارباب» دلایل متعددی برای توقیفی بودن سوره هاى قرآن برمی شمارد که برخی از آنها بدین قرار است:

ذکر کلمه سوره در آیات قرآن

اگر کار جمع آورى و ترتیب سوره‌ها در زمان پیغمبر صلى الله علیه و آله صورت نگرفته باشد و چنانچه عده بسیار اندکى بدون دقت و رسیدن به کنه مطلب پنداشته‌اند بعد از درگذشت آن جناب صحابه آن را بر اساس نظر خود مرتب کرده باشند، دیگر فرموده خداوند: «فأتوا بسورة»، «بعشر سور» و مانند این دو آیه مفهومى نداشت.

شناخته بودن عده‌ای به عنوان جمع کنندگان قرآن

اسامی اشخاصى که در زمان پیغمبر قرآن را جمع‌آورى کرده بودند در کتابهای معتبر قدماء مذکور است. به عنوان نمونه ابن الندیم در الفهرست در فن سوم از مقاله نخست گوید: در دوران زندگى پیغمبر خدا این افراد قرآن را جمع‌آورى کرده بودند: على ابن ابى طالب علیه السلام، سعد بن عبید بن نعمان، ابو الدرداء انصاری، ثابت بن زید بن نعمان ابىّ ابن کعب، عبید بن معاویه، زید بن ثابت.

روایات دال بر ختم قرآن توسط صحابه در زمان پیامبر

نسائى به سند صحیحى از عبداللّه بن عمر روایت کرده که گفت: «قرآن را جمع‌آورى کردم و هر شب آن را از اول تا به آخر مى‌خواندم، به رسول خدا صلى الله علیه و آله خبر رسید، به من فرمود: «آن را در یک ماه بخوان...».

روایات دال بر عرضه قرآن توسط صحابه به پیامبر

روایات زیادی وجود دارد که گروهى از صحابه قرآن را چندین مرتبه بر آن حضرت خوانده بودند که از ایشان است: على بن ابى طالب علیه السلام و عبداللّه بن مسعود و زید بن ثابت و ابىّ بن کعب و دیگران.

شدت اهتمام پیامبر اکرم به قرآن

شدّت اهتمام پیامبر خدا در محافظت قرآن و دور نگهداشتن آن از اجتهاد هر فردى و بکار بردن ذوق و سلیقه در آن و عنایت آن حضرت به پاسدارى از آن، امری نیست که بتوان از نظر دور نمود، چنانچه فرمودند: «من دو چیز گرانبها در میان شما مى‌گذارم (قرآن) کتاب خدا و اهل بیتم...».

روایات عرضه قرآن به پیامبر توسط جبرئیل

مسلمین روایت کرده‌اند که جبرئیل در هر سال یک بار قرآن را بر پیامبر اکرم عرضه مى‌کرد و در آخرین سال زندگیش دو بار عرضه نمود.

منابع

• حسن حسن زاده آملى‌، قرآن هرگز تحریف نشده‌ (ترجمه فصل الخطاب فی عدم تحریف کتاب رب الارباب)، مترجم: شاهرودی، قیام‌، قم‌، ۱۳۷۶ ش‌، چاپ سوم‌، ص۴۶-۵۲.
• حسن خرقانی، وحیانی بودن ساختار قرآن، فصلنامه پژوهشهای قرآنی، پاییز و زمستان ۱۳۷۸، شماره ۱۹ و ۲۰، در دسترس در دانشنامه موضوعی قرآن، بازیابی: ۸ بهمن ۱۳۹۲.